"Жұмекеннен жүз өлең" жобасында Қайнар Олжай

Ақынмен арақатынасымыз жайында
Жұмекенді мектеп бітіріп, екі жыл ауылда қой бағып жүрген кезден оқысақ керек. Онда су түбіндегі жайын сияқтымыз. Пошташы қойлы ауылға аптасына бір рет үйіп әкеп тастайтын газет-журналға не шықты, соның бәрін бастан-аяқ жұтып алмай көңіл тынбайтын. Оның сыртында ай сайын соғатын көпшелі кітапхана бұрын берген кітаптарды басқасына ауыстырып кетеді. Бір айда әкелгенін тегіс үтір-нүктесіне дейін оқып тастаймыз. 
«Үтір-нүкте» демекші,  Жұмекен Нәжімеденовтің «Ақ шағыл» романының кеуделі кейіпкері Сейсіметтен нағашысы Әжімгерей қарияға хат келетіні бар. Онда Секең Қызыл Армия қатарында. Фашисті қоғадай жапырып жатқан кезі. Сол хаттың үтір-нүкте атаулыдан жұрдай екенін, әріптерінің өзі қарғаның аяғына сияға батырып қағаз үстіне қоя бергендей айбақ-сайбақ болып түскенін әдемі әзілмен жеткізеді. 
Ал біз қой бағып жүргенде кітапханадағымен қанағаттанбай, ара-тұра төбесін көрсететін автодүкеннен жаңа шыққан кітап сатып аламыз. Не керек, рухани қайнар жеткілікті еді. 
Бастапқыда Жұмекен Нәжімеденовті өз қатарындағы Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Мұқағали Мақатаев, Жүсіп Қыдыровпен бірдей санадық. Биігін бағалауға, тереңін тамашалауға өреміз жетпесе керек. Бірақ, осы аталған ақынның бәрін құныға оқып жүрдік. Жазушылар өз алдына бөлек. Кітап пен «Жұлдыз» журналындағы роман мен хикая тұрмақ, газеттегі жылт еткен әңгіме назарымыздан қағыс қалмайтын.
Онда ақындардың өлеңдері топтама болып сол «Жұлдыз» бен кейінгі «Жалын» альманахына, «Қазақ әдебиеті» мен «Лениншіл жас» газеттеріне жарияланады. Сонда туындыны кітапқа шыққанынан бір не екі жыл бұрын оқимыз ғой. Кейін кітаптағы кейбір өлеңнің баспасөздегі нұсқасынан сәл өзгеріп кеткенін аңғаратын едік. Не автор өзі ойланып қайта жөндеді, не баспадағы редактордың қаламы тиді, екінің бірі.   
Жұмекеннің өлеңіндегі:
- деген жолдарды арманшыл кезімізде мың қайталаған шығармыз. Бізді Алматыға жетектеген себептің бірі осы өлең де шығар. 
Студент кезімізде «Жеті бояу» аталатын кітабы қолымызға тиді. Бір өлеңінде: 
Мұнысы прозаны бағындыруға көшкендегі көңіл күйі болатын. «Жеті бояудан» бастап Жұмекен іздеп жүріп оқитын ақынымызға айналды. 
Бірақ, қанша тамсансақ та осы ақынды тірісінде көрмеппіз. Мұқағали біз университетке түсер жылдың басында өмірден өтіпті. Қадыр мен Тұманбайды талай көрдік. Екеуінің үйі мен саяжайында болдық. 
Жұмекеннің жылтыраққа жоқтығы, ешкімге үйірсек еместігі, кездесуге келу, дәріс оқу дегенге құмартпауы – қоңыр тіршілігінің белгілері еді. Осы қазаққа тән бояу туралы өлеңінің соңында өзінің «қоңырайып отырмын» дегені рас.
Шығармаларындағы шынайылық жайында
 «Жеті бояудың» алдында қолға «Ақ шағыл» романы тиді. Керемет ақынымыз оның үстіне ересен жазушы болып шықты. Жалпы «Ақ шағыл» соғыс жылдарындағы ауыл өміріне арналған Сайын Мұратбековтің «Жабайы алма», Қалихан Ысқақовтың «Тұйық» романдарымен бірге теңдессіз үштікті құрайды. Біздің өлшеммен. 
Бұл романның оқиғасы, кейіпкерлері ғана ерекше емес, арасында жеке философиялық сөйлемдер болуымен де өзгешеленеді. Екі-үшеуімен шектелейік: «Асылы, түсінбейтін нәрсесіне кісі табынғыш келеді»; «Шайдың суығанына құюшы емес, ішуші кінәлі»; «Өзінің де, өзгенің де тілін бүлдіретін базар, сауда-саттық маңы».
Сөйлем сізді тақырып жүлгесінен адастырып жібермейді. Қайта оқиғаға жымдасып, көріністі әрі қарай жалғап жатыр. Бірақ, жеке мақал, қанатты сөз, данышпандық ой ретінде ойып алғанға лайық. Мұндайды «Ақ шағылдың» өзіне теңдес, тақырыптас кітаптың ешбірінен таппайсыз.
Біз жазушы болмадық. Журналистканың өзін жетістіре білсек сол жетеді деп келеміз. Соның өзінде Жұмекеннің ара-тұра философиялық сөйлемді кіріктіре кететін жазу тәсіліне тәнті болып, меңгеруге талпындық. 
«Ақ шағыл» мен оған жалғас жазылған «Кішкентай», ақыр аяғында үштағанды түйіндеген «Даңқ пен дақпырт» авторға зор даңқ әкелуі керек еді. Өйткені, трилогияда өмірдің нақты шындығы тұнып тұрған. Бүкіл қазақ әдебиеті үшін «социалистік реализм» деген қасаң қалып өлшем болғанда, Жұмекенге дейін сол қалыпқа сыймайтын туындылар жазған екі жазушы болған: Бердібек Соқпақбаев пен Тәкен Әлімқұлов. «Ақ шағыл» арқылы осы екеуіне Жұмекен қосылды. 
Әрине, сол кезде әдебиет астауын шөмішпен сапырып тұрған компартия Тәкен мен Бердібекті сыйлық пен атақ атаулыға жолатпаған. Шырылдаған шындықты, қаны сорғалаған ақиқатты айтқандары үшін. Енді Жұмекен тосыннан тура осы топқа тап болды. Марапат пен мақтау алатындар емес, әдебиет ауылында аттары аталмайтын, аталса да құрметтелмейтіндер қатарынан бір-ақ шықты. Айтпақшы, дәл осы топқа ақын Тоқаш Бердияровты қосар едік. 
Лайықты бағаланғанда «Ақ шағыл» шыға салып сыйлық алатын туынды еді. Олай болмады. «Ақынның прозада несі бар» деген сылтаумен бұл кітапты сынау басталды. Сынның дені біздің ойымызша, көре алмаушылықтан жазылса керек. Тіпті, романға дейінгі өлеңдері солақай сынның сойылының астында жүрді. Өйткені, сыншылар Жұмекеннің деңгейіне жете алмаған. Оған ашынған ақын: 
Түптеп келгенде Жұмекеннің кейіпкерлері ортақ, оқиғалары жалғасқан үш кітабы сол тұстағы «Ақ жайық» немесе «Қан мен тер» романдарынан асып түспесе, кем қалмас еді. Олай бағалауға қызғаныштың қызыл иті әділ сөзді айтқызбады. Өзі бір күйінгенде:
деп өлең жазған. Бұл өлеңді мерзімді басылымның біріндегі топтамасынан оқыдық. Кейінгі басылымдарынан іздеп едік, көзімізге түсе қоймады. 
Демек, ақын бәрібір сын мен қызғанышқа қарамай, «қара сөзді көген етіп керді». Егер Жұмекен еш уақытта өлең жазбай, осы үш романды ұсынған автор ғана болса, сөз жоқ қазақ прозасының төрінде тұрар еді. Жазушылар арасындағы асқар бел деп саналар еді. 
Талданатын тақырып жайында
Бірақ, ол өлеңді өндіре жазғандықтан, әдебиет тарихына ақын ретінде таңбаланды. Және жай емес, теңдессізі болып қалды.    
Оны поэтикалық қай кітабын, кітабыңыз не, қай өлеңін алып қарасаңыз теңдессіз екеніне көз жетеді. Сондықтан жалғыз «Саңырау мен соқыр» өлеңін талдау үшін таңдадық.
Өлең, бәлкім баллада шығар, бірақ олай үкіленбеген, басынан бастап аяқталар тұстағы шумақтарға дейін 14 буынды, өзара ұйқасты егіз жолмен жазылған.
 Әсілі, он төрт буынды өлең жолы – аңыз бен әфсананы баяндауға таптырмайтын тәсіл. Сондықтан мұндай түрді ақын тегін таңдамаған. 
Сапарлас екеудің бірі көзден, екіншісі құлақтан кемтар болғанмен, тілдері сайрап тұр. Тек соқырдың саңыраудың естімейтіні белгілі. 
Сонымен соқыр одан арғы жолдасына қандай ой айтқан дейсіз:
Иә, ұзақ жол не, бүкіл өміріңде күліп-ойнап жүрмесең, шындығына ондай өмірді тозақ деп санау керек қой. Соқырдың аузымен осындай терең философия айтылған.  
 Бірақ ол данышпандық сөз айдалаға атылған оқ сияқты болып қалды. Өйткені:
Естіген жоқ. Ести алмайды. Ал естімейтін жан әлбетте, күдікшіл. Бір адам не, бұқарасын естімейтін билігіңнің өзі күдікшіл. Бұл түпкі ой әзірге айтылмаса да, ақын түбінде оқырманның санасын осы қазыққа байлайтынын болжап қалдық. 
Ғадеттен танбау ғажайыбы жайында
Әзірге оқиғаның өрбуі қызық. Ананың не айтқанын естімеген, сол себепті күдікке берілген саңыраудың сиқы былай суреттеледі:
Арам пиғыл. Серік болып келе жатқан адамға адалдық танытпау. Адамзаттың бүкіл қасіреті осыдан басталған. Діни кітаптардағы Адам Атаның екі баласынан бері осылай. Мына сапарластар арасындағы қайшылық саңыраудағы арам пиғылдан басталды. Әзірге соқыр көңіліне секем алмаған. Бейғам. Жолдасының адалдағына сенімді. Өзін сол сенімі орға түсірерін қайдан сезсін:
 Бұған дейінгі тарауда Жұмекен романдарында жеке сөйлемнің өзін мақал, нақыл сөз ретінде пайдалануға боларын айтқанбыз. Өлеңде қаламгер сол ғадетінен танбаған. «Оқиғасы қайрат берсе, өтірік әңгіме де кәдеге асады». Тапқырлық пен тереңдікке амалсыз бас шайқайсыз. 
Ал жолаушылап келе жатқан екеу арасындағы қайшылық асқына түседі. Саңырау одан әрі ширыға бастаған:
Саңырау естімесе де көре алады. Бірақ жолдасының бетінен өзі көргісі келген көлгірлікті ғана іздейді. Жоқ көлгірлікті бәрібір тауып көреді. Демек, құлақтан қағылғанымен қоймай, бар көздің өзін дұрыс пайдаланбаған екен, байғұс:

Өзіне ешқашан естілмейтін соқырдың сөзінде жарты әлемге жаулық жатыр деп ойлайды. Ол жаулықтың себебі жолдасының соқырлығында деп ойлайды. Осы тұста ақынның өзі тағы бір керемет түйінді, нақыл болатын тіркесті оп-оңай түйіп кеткен. «Ақымақтың ақыл-есі аузында». Мақал ма? Мақал болғанда қандай! Ары қарай саңырау жолдастың сөзін тыңдаймыз:
 Оқығанда жадыңда жатталып қалар жолдар ғой. Бұл да – нақылдың өзі. Көзі мен құлағы барлардың ортасында тапқырлықпен айта беруге тұрарлық аталы сөз. Осы заманның өзінде талайларға:
Кекесіннің көкесі жайында
Екеуара түсінбестік әңгіме шарықтау шегіне жетеді. Бұдан соң не басталмақ? Әлбетте, жағаласу:
 Кикілжің төбелеске ұласты. Төбелестің өзі не? Аталардан қалған мұра. Ақынның тұжырымы осындай. Өмірінде қойдан қоңыр болған Жұмекеннің жек көретін нәрсесі төбелес шығар. Сондықтан «аталардан қалған мұра – төбелес» дегенде тым ащы кекесін тұнып қалған. Мінезі шатақ ақындардың ешбірі дәл бұлай жаза алмас еді. Ал қазақ әдебиетінде шадыр да шәлкем-шалыс қаншама талант болғанын Қадыр Мырза Әлидің «Иірім» естелік кітабынан білуге болады. Біз оқиғаның арғы жалғасын білуге құмармыз:
«Жазығы жоқ жаға мен жең». Соларға обал. Мұнда ересен ой жатыр. Кез-келген соғыс билеушілер мүддесі үшін басталғанымен, бейбіт халық зардап шегеді. Тіпті, Жұмекенсіз бергі ХХІ ғасыр тарихын қараңыз. Саддам мен Бушды  мысалы етіңіз.  Осы шумақтардың басында тағы бір тапқырлық тұр. Автор адамзаттың ең үлкен кемшілігін айнадағыдай көрсетіп кеткен. Соқыр «көрем сені» дейді. Саңырау «естіп тұрмын» дейді. Оны оқып отырып оқырман екеуіне де «атасының басы» дер еді. Өйткені, соқыр көріп, саңырау естіп тұрған жоқ қой. Бірақ кеуделері сондай. Өзін зор, өзгені қор санайтын кеудеден шығар сөз осындай болмақ. Сөйтіп жер үстіне лаң әкелмек.
Контрасты келтіруі жайында
Әрі қарай авторлық ғажап баяндау басталмақ:
Қошалақтың құмына сіңіп қалған мың-мыңдаған оқиғаның бірі – өзара ұғыспаған екі адамның қасіреті еді. Тоқтай тұрыңыз, бұл жай екі адам ба? Жоқ, бұл сол кезде бір-бірімен жағаласып тұрған әлемдік екі қоғам: социализм мен капитализм емес пе? Терең ойлап көріңізші...
Өйткені, баяғы оқиғаны баяндай отырып, автор бұған көз бен құлақ әншейін арқау болғанын байқатып өтеді:
Екі адамның арасындағы оқиға бірден әлемдік сипатқа айналады. Атын қазақтан басқа ешкім біле қоймайтын Қошалақтан басталған мәселе шиыршықты қозғалыс түрінде дамып, оқырманды адамзатқа белгілі жәйттерге жеткізеді. Саңырау Бетховен тыңдағанды таң қалдырған музыка жазған. Соқыр Гомер өмірді көріп отырғандардан артық етіп баяндап берген. Демек, саңыраудың сезімталы, соқырдың ғұламасы бар. 
Енді осы мысалдағы мына жолға назар аударыңыз: «Мәселе тек көз, құлақта емес қой». Жеке  тұрса поэтикалық сарыны жоқ, әркімнің аузынан шығар қарапайым сөйлем болар еді. Бірақ, ақын оның алдына екпінді жол қосып айтқан соң ерекше түлеп кеткен:
Осы жерде Жұмекенге тән, кейде Қадыр Мырза Әли, одан Жарасқан Әбдірашев қолданған контраст жылт етеді. Қадыр мен Жарасқан қарама-қайшылықты әдетте екі жолмен жеткізетін еді. Мәселен:
Жұмекен ондай контрасты бір жолмен бере салған: «Ескі жай - жаңаша кеңес». Тағы да таңдай қағасыз. Амалсыздан...
Білімін байқатуы жайында
Бұл тұста өлеңді талдауды сәл шегере тұрсақ дейміз. Жұмекен өте оқымысты ақын еді. Оның әлемдік тарихтан терең білімі қайран қалдырады. Және білетінін жөн-жосықсыз тықпалай бермей, реті келгенде ғана қолданады. Мұндай қабілет беріде ақын інісі Жұматай Жақыпбайұлынан байқалатын. Жалпы екеуінің жазу мәнерінде тоқайласып қалатын тұстар бар. Байқай білгенге. Қазіргілерден бұл мектептің сорабын Есенғали Раушановтан көріп қаламыз. 
Тұжырымымыз Гомер мен Бетховен атымен шектелмес үшін Жұмекеннің терең біліміне бірер мысал келтірейік. Ағылшын ақыны Байронға арнаған өлеңінде: «Арыстандай ағылшындық жүрекпен
 асындың сен грек қару-жарағын...» дейді. Байронның бүкіл шығармашылығын екі жолмен жеткізген ғой. Ең керемет білгірлік Паганини туралы өлеңінің бір шумағында жатыр:
Атақты композиторды көре алмаған бақталастары бірде оның жолына әйнек шашып кеткен. Соны ақын қалай дәл суреттейді. Алдына кілем жайылуы керек таланттың табанына әйнек батырған. Дәл осы жағдай Жұмекенің өз басында болған.
Сонымен өлеңді әрі қарай оқимыз:
Өзінің өмір сүрген ортасына ақынның бағасы – тура осы. Теңдессіз «Ақ шағыл» мен «Кішкентай» романдарын, ешкімге ұқсамас поэзиясын бағаламай қойғандарға айтқан назы. «Жанарларыңның жарқылдағанны қайтейін, мынандай құбылысты көрмеген соң! Ал құлақтарың Жұмекен жайындағы өсекке қана түрулі». Осындай астар жатыр бұл жолдарда. 
Қоғамның қасіреті жайында
Бірақ ол өмір сүрген қоғамда мұндай терең екінші ағысты көру тұрмақ түсінгендер аз еді. Сондықтан ақын өлеңнің соңына қарай:
Осы жерде өлеңнің түрі құбылып кетеді. Манағы 14 буын, ұйқасқан екі жол өлшем өзгерген. 1-жолмен 3-жол, 2 мен 4 жолдар ұйқасқан. Мұны ұмытпасақ, «шалыс ұйқас» десе керек. 
Түрдегі өзгеріс не үшін керек болды? Әрі қарай манағы тәсілмен тарта беруге шеберлігі жетпеді ме? Жоқ, енді шығарма аңыздан бері шықты. Саңырау мен соқыр жоқ, оқырманның көз алдында Ақын тұр. Соның толғанысы шығып тұр. 
Ақын өзінің өнер әлеміндегі сапарына жанары мен құлағына еш мән берілмейтін «жаны зерек, көкейі сау» серік сұрайды. Сондай сыншы болса, шіркін. Жыр сапарындағы Жұмекенді қалай түсінер еді, бағалайтын еді! Толғаныс әрі қарай былай жалғасқан:
Баллада сылай аяқталған. Өмір бойы ақын Жұмекенді, жазушы Жұмекенді себепсіз сынаудың сыры енді ашылды. Оның не айтқанын, айтқысы келгенін түсінбейтіндер өшігеді екен. Сондықтан оған атақ та, сыйлық та жоқ. Әйтпесе ақында өнерге қарау пиғыл болмаған. Әдебиет тұрмақ күй өнеріне қараулық жасамай кеткен талант еді.  
Соңғы екі жолда ақырғы түйін жатыр. Манағы қамшының өрімі іспетті оқиғалардың түйіні:
«Жоқ» дейміз біз. Жұмекеннің жай көзі тұрмақ көкірек көзі ашық еді. Бірақ айналасының саңырау болғаны, саңырау еместердің өзі ол заманда керең болып көрінгені хақ.
Енді ең ғажабы неде? Өлеңнің өміршеңдігінде. «Саңырау мен соқыр» – бүгінгі қазақ қоғамының бейнесі! Билігің – саңырау, қоғамың – соқыр. Даусыз солай. 
Сонау 1980 жылы жазылған өлең тура 40 жылдан соң өміршеңдігін жоғалтқан емес. «Жұмекеннен 100 өлең» жобасына қатысуымыздың және «Саңырау мен соқыр» жырын таңдауымыздың сыры да осында.
Әйтпесе оның:
 деп құйылып келетін, ақынның шеберлігі таңдай қақтыратын өлеңінің біріне тоқталар ма едік...
Бұл қай өлеңі екенін оқырман өзі табар. Жалпы, Жұмекенді оқу керек. Жүз өлеңін ғана емес, бір өлеңін де қалдырмай.
Қайнар Олжай.

                                  ***
«Жұмекеннен жүз өлең» атты ауқымды жобамыз жер ортасынан ауды. Қазірде елу шақты өлең талданды. Тағы да он өлең, бір поэманы сөз еткен мақала дайындалуда. Жобаның оқылымы «кереметтей болды» дей алмаймыз. Ол да Жұмекеннің биік жырының тағдыры сияқты оқушының талғампаз, талантты бөлігін ғана қызықтырған сияқты.
Бірақ біздің мақсатымыз – Жұмекен жырларын ең қарапайым тәсілмен талдап, көппен бірге оқу еді. Жоба барысында мақсатымызды мақтап алғыс айтқан, телефонмен хабарласқан, пост жазған азаматтар баршылық. Соның ішінде бүгін бізді қолдаған алғашқы мақала келіп түсті.
Ол – көсемсөздің көкжалы Қайнар Олжайдың қаламынан туған тұрпаты бөлек ауқымды талдау еді. Жұмекеннің «Саңырау мен соқыр» атты өлеңін терең талдай отырып, оның шығармашылығы мен ақындық болмысын көмкере көрсеткен көлемді мақаланы көпшілік назарына ұсынамыз.
Көз майын сарқа мақала жазып, жобамызды қолдауға уақыт арнаған Қайнар Олжайға Вairaq.kz порталы алғыс айтады. Басып шығару

Ddarvr

cheap lasuna pill - purchase lasuna sale cheap himcolin sale

Eampga

buy generic besifloxacin - buy cheap carbocisteine order sildamax online cheap

Syufqd

where can i buy gabapentin - ibuprofen 400mg pill generic sulfasalazine

Gzyiza

order mebeverine 135mg online - cilostazol cost cilostazol 100mg oral

Xelroc

order celecoxib pills - indomethacin capsule order indocin 50mg capsule

Jzwqwa

buy rumalaya no prescription - amitriptyline where to buy order amitriptyline 50mg pills

Tgvzud

purchase voltaren generic - buy voltaren pill order generic aspirin

Gxwmun

diclofenac oral - buy generic imdur 20mg buy nimodipine tablets

Igxzbq

mestinon drug - imuran for sale order azathioprine 50mg sale