БІР ЖАНҒА ЕКІ КҮЙМЕК ӘДІЛЕТ ПЕ?!. Ғарифолла ӘНЕС

Қандай да бір заңдылыққа негізделмегендей болып көрінетін мына шым-шытырық, әлем-жәлем тірлікте сан түрлі тарих, мың-миллиондаған тағдыр бар. Бір халық бар – тарихын тасқа (қашап тұрып) жазады. Бір ұлт бар – өткенін жаспен жуады. Ахаңша айтсақ, «қазақ – жоқшы, жоғын түгендей алмай-ақ келе жатқан халық».

Мақтанып кетсек тоқтай алмайтын әдетімізбен үш-төрт мың жылдан әріден қайырмалайтын кәрікөз тарихымызда «ақтаңдақтар» жетіп артылатыны бүгінде ешкімге құпия емес. Жібі жалғанбаған үзік-үзік сана-суреттер, алыстан бұлдыр-бұлдыр елестейтін жағалау-жад, арал-арал қара дақ-беттер... Басқасын айтпағанда, соңғы жүз жылдықтағы қабырға қайыстырар қасірет-қайғылардың «шеруінің» өзі саналының жанына тыншу берер ме?!. Қызыл қаны сорғалаған «советтік-қызғылт жол», қаралы да жаралы жылдар найза намысты Алаш баласын шүкіршілігі таусылмайтын «бір күндік» пәндауи жанға айналдырып жібергендей... Өз өткенімізге өзгенің көзімен қараймыз, етжақын бауырдың ауыр тағдырын шай үстінде көрер көбікті сериялдай қызықтаған боламыз.

Әрине, өкініші көп өткенге үнемі үңіле беру де оң шешім бола қоймас. Десек те, ең болмаса 9 мамырды тойлау сәтінде ойлансақ етті. Дабыралы Жеңіс күнінде жеңілістеріміздің де айтылғаны жөн емес пе?

Қанқасап Екінші дүниежүзілік соғыс қазақтың қалауы емес еді. Ұлы Отанды қорғауға тура келді, басқа салғанды көрді, «жазмыштан озмыш жоқ» деп көнді. Елде бас көтерер еркек қалмай, баршасы аузын арандай ашқан ажалға аттанғаны қаламгерлеріміздің шыншыл шығармаларында жазудай-ақ жазылды.

Ал майдан даласында бастапқы бір жылда, әсіресе алғашқы алты айда шала-пұла қаруланған совет әскері мыңдап-мыңдап қырылды, мыңдап-мыңдап тұтқынға түсті. Тарихи кітаптарда, мектеп оқулықтарында «соғыс шығыны» деген адамның жанын түршіктірер термин бар. Және бір таңғаларлығы – әр он жыл сайын алапат соғыстағы «шығын» саны миллиндап үстемеленіп отырады: 7 млн (1950-60 жж.) – 20 млн (1970-80 жж.) – 26,6 млн (1990-2000 жж.) – бүгінгі мәліметтер бойынша 42 (!) млн адам.Мамандардың айтуынша, 1941 жылғы шілде айының орта кезінде Қызыл армия бір миллионнан астам солдаттары мен офицерлерінен айырылды, олардың 724 мыңы тұтқынға түсті. Сол жылдың қараша айына қарай неміс лагерьлеріндегі қызыләскерлік тұтқындар саны 3,6 миллионға жеткен.

Гитлерлік-сталиндік соғыс бұрқ ете қалғанда Қазақстанда бар-жоғы 6.5 миллион халық бар еді (1913 жылғы адам саны түгел қамтылмаған толық емес есеп бойынша қазақтың өзі – 6.0 млн!), соның 1 млн 200 мыңы ажалға тігіліп, олардың тең жарымы, яғни 600 мыңы опат болды. Өз қандастарымызды жіпке тізсек, соғысқа кірген 500 мыңға жуық қазақ баласының «шығыны» – 350 000 «дана»! Осылайша 350 мың шаңырақ құрылмай қалды, бары ортасына түсті... «Әр қазақ – менің жалғызым!» десек, бүгінгі тірлігіміздегі рухани мүгедектіктің, ұлттық деградацияның, қазақ тілінің мүшкіл халының тереңге кеткен тамырының бір парасы осы «шығындардың» «шығымы».

Соғыстың хабары шыққан бойда елімізде жеделдетіп 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып, батысқа аттандырылды. Осы әскердің баршасы дерлік қанқасапта опат болды, тұтқынға түсті, не мүлдем хабарсыз жоғалды. Осындайда тарихшы ғалым болмағаныңа өкінесің. Ойлаудың өзі қорқынышты: Қаншама атқа қонған қазақ сарбазы жалаң қылышпен жауып тұрған пулемет оғына қарсы шапты?!. Танкілер тістесіп, самолеттер сілкісіп жатқан заманда қазақ сынды халықтан атты кавалерия жасақталуының өзі абсурд емес пе?!. Совет генералдарының «данышпан» стратегиясының арқасында «үлкен қазанға» күйіп, қоршауда қалған қазақстандық қос полк сарбаздарының тып-типыл болып жер жастанғаны мектеп оқулықтарына қашан ендіріледі?!. Фашистердің концлагерінен тірі қалған бейбақ-тұтқындардың сталиндік тозаққа қайта түсіп, түрмеде шірігенін енді қашан айтпақпыз? Біздегі көрнекі ұран: «Ешкім де, ештеңе де ұмытылмайды!» – «Никто не забыт, ничто не забыто!» емес пе? Олардың есімі қашан ұлықталады?!. Жараланып, ессіз-түссіз жау қолына түскендер «Өлмес полктің» санатына жатпай ма?!. Сұрақ көп – жауап жоқ...

Соғыс барысында тұтқынға түскен совет солдаттары санында да нақтылық жоқ: орыс тарихшылары оларды 4 млн адам деп көрсетсе, шетелдік зерттеушілер 5 млн 750 мың адамға жеткізеді.

Советтік (осы бір сөзді «кеңестік» деп аударып, неге әспеттейтінімізді түсінбей-ақ қойдым) кезеңнің «ақтаңдағын» ашуға шама-шарқынша үлес қосып келе жатқан «Арыс» қоры (баспасы) 31 мамыр – Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай «Әскери тұтқындар. Военнопленные» атты кітап дайындап, жарыққа шығарып отыр. Оның авторы – көрнекті ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Көшім Есмағамбетов. Өкінішке орай, білікті тарихшы кенеттен дүниеден озып, осы іргелі туындысының бірін толық аяқтай алмады. Оны зерттеушінің қолжазбалары бойынша іреттеп, баспаға дайындаған тарих ғылымының докторы, профессор Аққали Ахмет.

Бірнеше шет тілінің білгірі, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері Көшім Лекерұлының еңбегінің негізі – Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрескен ірі қоғам һәм мемлекет қайраткері Мұстафа Шоқайдың өмірі мен қызметін ондаған жат жұрттың архивтерін ақтара отырып жүргізген ғылыми зерттеуі еді. Қазақ қоғамдық ғылымында айрықша құбылыс ретінде бағаланған Мұстафа Шоқайдың 12 томдық толық шығармаларын жинағын дайындау барысында жинақталған мұрадан аталмыш кітап құрастырылып отыр.

М.Шоқай шығармаларының толық жинағының 11-ші томында Алаш арысының жеке архивтік қорынан алынған және жекелеген түркістандық соғыс тұтқындарының қолдарына түскен қағаз қиындыларына жазылған өтініштері мен неміс әкімшілігіне жұмысқа орналастыру мақсатында құрастырылған түркістандықтардың тізімі ұсынылған болатын. Шоқайтанушы ғалымның дерегі бойынша тұтқынның лагерьлік нөмірі және мамандығы көрсетілген неміс тіліндегі тізімдер бойынша Мұстафа Шоқайдың түрмелердегі түркістандық тұтқындардың туған жылын, ұлтын, мамандығын анықтап, олардың тізімін алу жөніндегі комиссия басшысы Гейбельге берген есебінде Лембергтен, Ярослау, Дебица-Кочановка, Деба-Майдан, Офлаг 325 түрмелерінен тек жұмысқа орналастыруға 1592 адамды ұсынғаны анықталып отыр.

Соғыс тұтқындары туралы баспаға дайындаған қолжазбадан біз Мұстафа Шоқайдың «Сувалки» лагерінде 457 тұтқынның тізімін түзгенін аңғарамыз. Сонымен бірге қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, тәжік, қалмақ және якут сынды ұлттардан тұратын 4847 тұтқынның тізімі жасақталған. Өкінішке орай, бұл тізімде тұтқындардың мекенжайлары толық жазылмаған.

Әскери тұтқын – соғыс майданында қолға түскен қаріп жан. Қай соғыста болмасын тұтқын-бейшара амалсыздан ата жауына қол көтеріп беріледі, не жараланып, есін жоғалтып дегендей мәжбүрліктен болатын жайт.

Немісше Stammlager (Шталаг) – негізгі лагерь деген ұғымды білдіреді. Шталаг – екінші дүниежүзілік соғыста фашистік Германияның қатардағы жауынгер соғыс тұтқындарына арналған лагерь. 1941 жылы Германияда 80-ге жуық осындай лагерь болды. Мұнда күн сайын, сағат сайын мыңдаған адам тірі қалу үшін, өмір сүру үшін күресті. Оның азабын басынан кешкен, жүрегінен өткізген жандар ғана білмек.

Әрине, халықаралық нормаларға сәйкес тұтқындарға тұтқындаушы жақ адамгершілікпен қарауға міндетті, оларды қорлауға, жәбірлеуге, өлтіруге, тәжірибе құралы ретінде пайдалануға қатаң тыйым салынған. Әйтседе әдеттегідей Заң бар да, ол заңдылықты орындамау бары тағы белгілі. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашисттік Германияның концлагерлерінде бұл халықаралық нормалар қаншалықты орындалғанын кім білсін. Соғыс тұтқындарының тағдырын зерттеу мен зерделеу қашан да шымылдық артындағы жабық та қиын тақырып. Біздің кітаптан оқығанымыз бен кинофильмдерден көргеніміз бойынша әлемдегі адам қолынан келетін жауыздықтың баршасы осы концлагерьлерде іске асқаны ақиқат. Оның айғағы – жер бетінен жоқ болған миллиондаған бейбақ соғыс тұтқындары.

Түрікшіл Мұстафа Шоқайдың ерлігі мен еңбегі сол – азат ете алмаса да осы азаптан мыңдаған бауырлары мен қандастарын құтқаруы, тірі қалуына жәрдемдесуі, су ішерлігі барлардың ғұмырын ұзартуы еді. Кейіннен атышулы «Түркістан легионы» құрылғанымен Мұстафа Шоқайдың түркістандық тұтқындардан арнайы қосын жасақтап, оларды немістер жағында соғыстыруды мақсат етпегені кітаптың әрбір құжатынан анық көрініп тұр. Тағы да қайталап айтқымыз келеді, Мұстафа Шоқай бауырларын азаптан құтқарып, тірлігін жеңілдетуге жанын сала кірісті. Сол мақсат жолында өзі де ажал құшты: не айықпас ауру жұқтырды, не оны улап өлтірді. Бұл тағдырдың, бұл уақиғаның – басқалар үшін түк мәні болмауы мүмкін, әйтседе Алаш баласы үшін, тұтас Түркістан үшін бұл орны толмас өкініш-қайғы, ғасырлық жұмбақ болатын.

Ал дәм-тұзы таусылмай елге оралғандар, мұхит асып, шетелден Отаным, туған топырағым деп келгендердің талайы сталиндік лагерьге тоғытылып, тамұқ отына екінші рет тасталды. Олардың аты-жөні бүгінде белгілі, тағдыр-таланы да құпия емес. Әйтседе олар санда болғанмен санатта жоқ, олар бүгінгі біздің таным-түсінігімізден тысқары қалған, нақты айтсақ, олар «ешкім де, ештеңе де емес». Шырқыратып шындықты ашуға, жарқыратып жазуға керілген керме жіп үзілмей тұр, айтқызбасымыз айтқызбай тұр.

Ізденімпаз тарихшы-ғалыммен көзінің тірісінде талай жолығысып, осы «Тұтқындар» атты кітабын басып шығаруға алдын ала жіп таққан болатынбыз. Кітаптың жазылу барысынан да үнемі хабардар болып отырдық. Қай тақырыпты алса да бақайшағына дейін талдамай көңілі көншімейтін қажырлы зерттеуші, әрине, бұл кітабын бізге аманат күйінде тапсырмай, соңғы нүктесін өзі қойып бергенде оның салмағы артып, бағасы еселене түсер еді. Бір демеу – соңында осы тақырыпты қаузап жүрген Аққали сынды жанашыр шәкірттері бар.

Енді осы жаңа дүниенің кейбір тың деректермен таныса отыралық.

Кітаптан үзінді:

Мұстафа Шоқай мұрағатындағы құжаттарға қарағанда, қазақтардың баршасы тұтқынға өз еріктерімен емес, мәжбүрлік жағдайда түскен. Қазақ тұтқындарының қолдарына түскен бір жапырақ қағазға, газет қиындысына өз қолдарымен араб, латын, орыс қаріптерінде М.Шоқайға жазып берген өтініштеріне құлақ асып көрелік:

Бегімұлы Атығай, Әлжаппарұлы Мәжит: «Не жұмыс болса да қолымыздан келеді, 4 классты жәдидше оқығанбыз. Ең болмаса, тамағымызды асырайтын жерге жіберіңіз».
Әміржанов Молдаш (Семей облысының Шұбартау ауданында 1919 ж.т.): «Байдың баласысың» деп оқуға алынбадым, жасырынып жүріп 8 жыл оқыдым. Сонымен бірге бұл кісі әкесінің 1928 жылы «бай-кулак» ретінде кәмпескеленіп, сотталғанын, кезінде «Құнанбайұлы Абаймен жолдас болғанын» жазыпты.
Әбішұлы Бекбауыл (Алматы облысының Жаркент ауданында мұғалім болған): «Менің сізден сұрайтыным, маған бір жұмыс жағын қарастырсаңыз».
Бердіұлы Жақсылық: «Қандай жұмыс болса да [істеймін], мамандығым шофер. 11.IX.41».
Ақбалаұлы Қамен. Сувалки лагері. 13.IX.41: «Мүмкін болғанынша тез жұмысқа орналастырсаңыз».
Баймағанбетов Қайырден: «Мен өзім орысша, арабша, латынша жаза, оқи білемін. Ұлтым – қазақ. Орта мектепті бітіріп, мұғалім болып істедім. Жасым – 23-те. Қандай жұмыс болса да істеуге дайынмын».
Ахметұлы Елеусін (Орал облысының Жәнібек ауданынан): «1916 жылы туғанмын. Арабша, латынша және орысша сауаттымын. 13.IX.41».
Сұлтанұлы, Нұрбайұлы, Аңшыбайұлы: «Біздер, яғни өзіңіздің бауырлас қазақ балалары, жалынышты сөздерімізді айтып, өтініш етеміз. Осы қазақ арасынан жұмысқа адам алсаңыздар, бізді есіңізге аларсыз. 4-группаданбыз. 14.IX.41»
Бекарыста баласы Әзберген: «Туысқаным, ағай, Мұсеке! Көке, мені алып кет».
Қараев Сәрсенбай. Сувалки. 15.IX.41: «1916 жылы туғанмын, ұлтым – қазақ. Келес ауданынанмын. Армияға 1939 жылы алынғанмын. Мамандығым – темір ұстасы».
Ихсанов Қабден, Төралиев Бияш: «Комбайншымыз, мал бағамыз, қара жұмыстың қандайы да қолымыздан келеді».
Симанов Барат (1917 ж. Әулиеатада туған): «1940 жылдың қазан айының 173-атқыштар полкінде әскерде болдым. Бабам Исмаил қажы Түркістан шаһарында тұрады. Өзімнің мекенім: Город Джамбул, ул. Буденного, 2-й тупик, дом 15».
Жаңабеков Әмірбек (22 жаста): «Шымкент облысының Сайрам ауданынанмын. Бір қызмет іздестіремін».

Есмұрзаев Сейіт (Қызылордадан): «Ініңізге көз қырын салыңыз».

Кітаптың «Астыртын ұйым ақиқаты» атты тарауынан үзінді:

Соғыс бітіп, тұтқында болған қазақ жігіттері елге асықты. Бірақ бәрі бірдей туған жеріне орала алмады, себебі, олар Сталиннің тұтқындарды жау санатында қарау жөніндегі әмірінен құлағдар болатын, елге аяғы жеткендерін соттап жатқанын да естігендер болды. Әсіресе, «Түркістан легионы» құрамасында, «Түркістан Ұлттық комитеті», «Түркістан Ұлттық Кеңесі» деген ұйымдарда мүше болғандарға аяушылық танытылмады. Ақын Мәжит Айтбаев 1945 жылы одақтастардың Дрезденді бомбалауы кезінде қаза тапты. Қалған ақын-жазушы Хамза Абдуллин («Сайран»), Мәулікеш Қайбалдин («Асан Қайғы»), Хакім Тыныбеков («Ғали Алтай») және т.б. (барлығы он тоғыз қазақ) РСФСР Қылмыстық Кодексінің 58-бабымен түрлі мерзімге бас бостандығынан айырылды. Олардың Қызыл армияға қарсы ұрысқа қатыспағандығы, «Түркістан легионына» да өз еріктерімен кірмегені ескерілмеді.

«Түркістан Ұлттық комитеіне» мүше болған қазақ жігіттерінің немістердің «өз халқының ұлтшылдық сезімін өрістету» жөніндегі тапсырмасын да қазақ тарихы мен мәдениетін насихаттауға пайдаланғаны «құр ертегі» ретінде қабылданды. Мәжит Айтбаев Абылай туралы дастан жазды, Абай өлеңдерінің құрылысы мен көркемдік ерекшеліктері жөнінде зерттеу жүргізді; Х.Абдуллин туған жерге сағынышын жырға қосты, тозақта жүріп, грузиннің атақты «Жолбарыс тонды жиһанкез» жыр дастанын қазақшаға аударды; Х.Тыныбеков қазақ тілінің тағдырына алаңдаушылық білдіріп баяндама жасады.

1944 жылдың 10 мамыр күні Австрия астанасы Вена қаласында Вена опера және балет театрында Қази Қазыбековтің «Ұлы адамның арманы» атты Сырым Датұлының азаттық күресіне арналған екі актілі спектаклі қойылады. Сырым рөлінде әнші Мұхамбетқали Батыргереев ойнайды. Сахнаға Мәжит Жақсылықов қояды да, музыкасын Вена консерваториясында оқып жүрген Ғалым Абсалямов пен «Түркістан легионы» көркемөнер үйірмесінің жетекшісі болып жүрген Әйткеш Толғанбаев жазады.

«Түркістан легионында» фототілші болған Ғайпен Бейісовтің есінде бір эпизод ерекше сақталыпты: «Екі көзі бірдей жоқ қарияны бір жас қыз жетектеп келеді. Қарт тұрып:

Мұнар да мұнар, мұнар күн,

Сәулесіз меңіреу қара түн.

Қара түнді қақ жарып,

Қазақтан шығар енді кім... – депті».

Ғайпеннің өзі «Бұлбұл үні» деген кітап жазады, ол орыс («Голос соловья»), неміс («Динахтигаль») тілдеріне аударылады. Осы кітабына енген «Анаңның қамқорлығын ұмытпа» деген әңгімесінде: «Сен жігіт болып өстің, қан майданда жауыңмен алыстың, енді анаңның сүтін ақта! Анаң үшін, Отаның үшін, халқың үшін қызмет ет! Жауыңа қайырымсыз бол! Сенің аманлығыңды анаң тілеуде, оның көзінен көл болып, теңіз суындай жастар ағуда. Кеше қан майданда, жауып тұрған қорғасын жаңбырдан аман қалдың, мүмкін анаңның тілегі үшін аман қалған шығарсың. Сен оны ұмытпауға тиістісің!», – деген жолдар бар.