«Өлім жайлы тірі өлең»

ЛУМУМБАНЫҢ ӨЛІМІ

Кек кернеген өлең, өлім жайлы тірі өлең. Әр сөйлемі, әр жолы сұрапыл соққыға — кек соққысына толы. Өртке тиген дауылдай үйіріп соққан шумақтар. Үйіріліп соққан демекші: Осыншама шемен болып кеудеге қатқан кек туралы сол жылдары жас Жұмекен жазған тағы бір өлең ойымыздың өзегіне келді:

Құрманғазының «Cарыарқа» күйіне арнаған Жұмекен өлеңі ғой. Ақынның «Күй кітабы» туралы мақаламызда бұл өлеңді сөз еткенбіз. Соншама «шемен болып қатқан, ашу кернеген қандай кек?» дегенге дәйек сөз үшін алдық. «Екі басты самұрық еліңді жұтам» деп баса көктеп, жеріңе келсе «кек пен ыза қысып» қарсы атылмақ парыз. Жарыла жаздап, жалын бүрккен бір кеудеден «кек тіреген» өлең бірінен соң бірі бұрқырап атылады. Біз «кеудені кек болып тіреген» алғашқы өлеңге - «Лумумбаның өлеңіне» қайта оралайық.

Байқасаңыз өлеңде ақын алып құрлықпен — «Үлкен жүрек» пішінді Африкамен бетпе-бет келіп, оның иығынан жұлқып  тұрып сөйлейді. Өлең жолдарының 9 буынды болғаны да өлеңнің ішкі ырғағына ерекше екпін береді. Сөйте тұра өлеңнің кей жолын 6 буын, 3 буыннан да қайырғанын көріп отырсыз, Тоғыз буынға толтырам деп, кезекші — артық сөз қоспайды. Бұл - ақын шабытының ішкі екпіні. Бұндай қысқа жолдарды шауып бара жатқан аттың ордан орғыған тұсын оның дүбірінен құлағыңмен аңдағандай сезіп түйсінесің.

Тұлабойыңды тітіркенте түскен жолдар. Нені «шапты», Балта жүзін ұшырғандай не «қатты еді»? Қатты еді деп қайсарлықты, еркіндікке шөлдеген сынбас рухты меңзеген сияқты. Елінің еркіндігі үшін күрескен ерік-жігер ғой ол, балталаса да, жаңқаласа да үзілмей жатқан. Біз де сөйттік — біздің халық та милиондап қырғанда, жүз мыңдап атқанда, ұлт ретінде ату жазасына кескенде  жаңқалаған емендей жіңішкерді-ау, бірақ үзіліп кеткен жоқ.

Бұл өлеңде де «Балталап  жаңқалап шауып, дірілдетіп қан ұйытып» төпелей түскен теңеу, кейіптеулер Лумунбаға арнаған өлеңдегі сияқты. Негізі бұл — ақынның одан ширек ғасыр кейін жазылған мың жолдық — «Жаңғырық» дастанында болатын. Дастанды оқысаң мына өлеңдегі кектің мың еселенгенін көресің. Біз ол «Жаңғырық» дастаны туралы кесек мақаламызды 100 өлеңнің соңына тиянақ сияқты қоямыз. Лумунбаға келейік:

Біздің байқауымызша осы өлеңде Жұмекен алғаш рет жұқа астармен сөйлейді. «Ақ адам атуға жараған, Ақ ниет ойлапты қара адам».

Ақ пен қараның айқасы. Әлде, ақ бояулы қара ниет пен қара түсті ақ ниеттің айқасы. Тіпті одан да ашық кетіп тұр: Ақ адам жендет, ал қара адам адал. Жұмекеннің жеріне зұлмат әкелген қандай адамдар? Ол жасаған ортада «ақ адам» кім, «қара адам» кім? Өлеңдегі осы шумақта ақын қандай батыл қадамға барғанын қараңыз. Жұмекен ақынның сонау 1961 жылы жазған алғашқы жинағы «Балаусадағы» өлеңі екенін ойлаңыз. Ақ адамды мұнша ашық айыптайтын өлеңін жазғанда ақын жиырма бесте ғана еді.

Сырттай сипаттағанда бұл — өлім жайлы тірі өлең:  өлім мен ерліктің, өлім мен өлеңнің қарама-қарсы шапқан — адалдық пен арамдықтың шарпысқан бейнесі. Сол замандағы цезураның көз алдыңа солай беткі қабатымен ғана елестеді. Әрі қарай бүкіл Африка жүрек секілді дірілдеп, жүрек сынды сескенгенін, тітіркенгені ғана көрінді.

Өлеңнің беткі бұл ақынның сөз бояуымен салған көркем суретіне бір қарағанда көргеніңіз. Картина алдында сәл кідіріңіз. Үңіліңіз, ол тереңіне тартады. Ол ойдың астарына апарады.

Кімге айтып тұр деп ойлайсыз?! Бұл сөзді ақын өз туған жеріне, қазақ еліне арнап айтса ше? Біз айдалада — Африкада аттан құлаған сол елдің ұлт батырын ашына айта отырып, дәл сондай тағдыр кешкен өз көсемдерімізді — атылып-шабылған  арыстарымызды еске алып, өлеңді қайтадан оқысақ ше. Ақын сөйтеді. 

Жұмекен «Тор», «Жаңғырық» сияқты ірі поэмаларына келер жолда өзі көрген теңсіздік пен отарлауға қарсы өлеңдерін осындай астармен жазды. Жазған сайын ішкі қарсылығы өршіп, ашына түсті, ашыла түсті.

Бұл «Сталинградты жырлаған ақынның қайғылы тағдыры». Ол - ақын жүрегінен өтіп, оның өлеңінен өтіп, оқырман көңіліне күдік келтіруі керек еді. Ол — жел өтінде тұрған Нерудаға тірлік - опасыз тірлік. Біздің ақын да Сталинградты жырлап, жел өтінде шаһарды қорғап тұр. «Тұрмыз бірақ қасқайып, жел өтінде біз дағы». Бар салмақ осы сөзде. Өлең солай аяқтайды. Жүрегі сыздаған ақынның «бірақ біз дағы»  дегені (осындағы «біз» ұғымы) оның елі, ұлты екені түп-түсінікті емес пе, солай ғой?

«Чили деп жыр арнадық, жыр парағы жатыр мың». Жалпы «Чили» тақырыбы ақынның тұспалдап тартуға, ауыр ойларын алып, цензураны айналып өтуіне мүмкіндік берген тақырып. 60-жылдардағы «Лумумбаның өлімінен» тартып 70-жылдардың соңындағы «Чили» тақырыбына дейінгі аралықта ақын ондаған өлеңінде астарлап, тұспалдап, алысқа сөйлеп отырып, Өз топырағында, өз басында, өзі жасаған уақытта болып жатқан отарлауды — оның қанқұйлы екі жүзді кеспірін әшкерелеп, жұрт көңілінде кеуіп қалған ұлттық арман-мұраттың тамырына су тамызып көктетуге, көмескі кектің өзегіне у тамызып көтеруге талпынған.

Бұл да ақынның жас шағында-ақ жазған «Егін» деген өлеңі. Науқандатып тұтас Кеңестік отан туралы сөйлеп, тың игеріп жатқанда  «Жүрек жаңсақ жан ағат сөйлемейді», «жерге шөккен кеудемді, үмітіммен бірге өшкен тіршілігімді» «тойымсыз, қанағатсыз жалған бақыт саудалаушылар» - отаршылдар «трактордың табанымен таптады».деп Жұмекеннен басқа кім айта алды. Жоқ, ешкім айта алған жоқ. Айтқанды қойып сезген де жоқ, ойлай да алған жоқ. Сол тұстағы Жұмекенге аға буын болып жүргендердің  өзі «Комунис проспект менің көшем, қол бұлғап тұр төрінде Ленин көсем» деп өлең жазып, кеудесін соққылап жүрген.

Бұндай астарлы өлеңді түйсіну үшін жеңіл жамылғысын алып тастасаңыз ғана болғаны. Оп-оңай ұғасыз. Дәл осы өлеңде бір сөзін ғана өзгертіңізші — Чили дегенді. Сол сөзді «қазақ» деп оқыңыз. Қане өлеңге қайта қараңыз. «Қазақ жері, кегің қашан қайтады», ары қарай...

Астарлау — Жұмекен жырының негізгі ерекшеліктерінің бірі. Әсіресе, еркіндік үшін күрескен ұлттар туралы айтқанда сөзіне жан кіріп, желпіне түсіп, жеріне жеткізе, жүрегіңді толқыта тартады. Астардың көкесі «Тор» өлеңінде. Ал «Жаңғырық» дастанында астарсыз ашық кетеді — шынып, ашылып, ақырып айтады.

«Жұмекеннен жүз өлең» мәреге жақын.