«Сен менің туған жерім сияқтысың...»

Біз екі өзеннің қосылған жерінде — қос дарияның құйғанында тұрғандай әсердеміз. Оның бірі бастауын арғы жүз жылдан алатын абай арнасы болса, екіншісі жарты ғасыр бұрын жар соғып, жағасын шайған жұмекен дария. Мынау бес-ақ шумақ өлеңді — өн бойыңа тараған ақын көңілді қайталап оқиық. Кешқұрым өзін іздеп шыққан  ақынның тылсым түйсігі  оны Абай ескерткішіне — абайға — абай әлеміне бастап келеді. Сұйылып кеткен өлең дүниесін «тарттырып, қойылдырып» алған Жұмекен, жұрттың өзіне деген сеніміне аса биік борыштылықпен қарайтын Жұмекен, Абай құсап «қайғы ойлап арманы ұлғайған» Жұмекен Абаймен сырласады.  Қазірде ымыртта өзін, әлде сөзін жоғалтып, қоңырайып соны іздеп шыққан беті болатын. Қым-қуыт қаланың ортасында ақын елесі кетіп бара жатқан сияқты. Өз көңілінің ізін шалған жол оны Абайға бастап келеді. Өз ізін, өз шабытының ізін, өзінің өлең түйсігінің сұлбасына ілесіп алға жүрген Жұмекен Абайдың алдыда тұр. 
Жұмекен бір шама өлеңінде абай туралы сөз қозғайды. Өлең жазып отырып, шабыттанып отырып Абайға жиі жүгінеді. Бұл өлеңде де бәріміз көргендей Алматының төрінде тұрған алып ескерткіш. Қарайған қола мүсіннің алдында қарғадай боп қалқиып Жұмекен тұр.
Дүние мың құбылып, жүз өзгерсе де өзгермейтін, баяғы түйе жүн күпісімен тұрған Абай... Ал Жұмекен өзінің ең биік өлеңдерін әлі жаза қоймаған сияқты, оны бүгін-ертең жазатындай құлшынады. Мраморға жазатын өлеңдері қазір туып қалатындай. Бойында үлкен шабыт пен құлшыныс жүр. Расында, Жұмекен сол уақыттарда әрбірін мраморға жазуға тұратындай жүздеген өлең сілтеген кезі. Қазірде Жұмекеннің кез келген өлеңінен екі жолды, төрт жолды ойып алып мраморға қысылмай қашайсың.
«Абайдың ескерткіші туған жерім сияқты» дегенді кім айта алды? Осындай максималды сезіммен, таусыла тебіреніп, сарқыла сөйлей алған тағы кім бар? Таусыла айту, түбін түсіріп айту, сарқа сөйлеу ол — сонша тебірене ойлаудан туады. Бұл дегеніңіз – теңдесі жоқ сезім, тау құлатар шабыт.
Алматыдағы Абай ескерткішіне барып сәлем бермеген ақын жоқ шығар. Бәрі де бір-бір өлең арнаған шығар. Біздің санамызда Жұмекен арнаған өлең ғана жүр. «Сен маған туған жерім сияқтысың» дейтіні ғой... Туған жерден артық не болушы еді адам үшін? Туған жерге табаның тигенде оны жата қалып құшақтағың келетін кез болады. Жұмекен де Абай ескерткішіне барып шағынып, заманға, шабытқа, уақытқа кеткен есе есіне түсіп, таусылған сәті көрінеді. Ақын Абай ескерткішіне бұрынырақ арнаған өлеңінде:Жұмекеннің Абайға жиі айналып соғатыны, Абайдың шығармашылығына деген көңіл-күйінің сонша тазалығы мен шабыттылығы оны Абай заманындағы оймен, мақсұтпен, арман-мұратпен, көркемдік деңгеймен байланыстырып отырады. Бір шумақтан тұратын мынадай өлеңі бар.Жұмекен жас шағында-ақ, Абайды тым терең қабылдағаны байқалады:Жалпы бұл жерде алуан мінезді, сан тақырыпты толғап, қаншама көріністерге, түйсіктерге, сезімдерге ілігіп, соған қармағын қаптырып туатын өлеңдерінің арасында Жұмекен Абайға жиі қайырылып отырады. «Поэзия» деген жеті шумақ өлеңінде поэзия бозінген секілді, әркім одан бір тамшы саумал алып қалуға жүгіреді. Ақындықтан үміті бар әр пенде қауға алып қуады.Егер поэзия сұлу болса, мұңлық болса, қолға тоқтай қоймайтын үркек, секемшіл болса ақын теңеген аруанадай-ақ болар. Жырдың көркі теңеу. ақын тебіренісін шегіне жеткізетін де теңеп ойлау. 
Жұмекен сонау жас шағының өзінде жалындатып шыққанын айттық. Ол сол уақыттан бастап абай өлеңін өз сырласы көрген. «Өлең түтіп, сөз есіп» деген өлеңін қараңыз;Абайға алғашқы өлеңін 1960 жылы арнаған ақын 1980 жылы да сол сезімнен жаңылмайды. «Бүгін» атты өлеңін былай аяқтайды:«Қара өлеңді» - поэзия туралы өлеңді тағы да Абайдан бастағанына қарап, сіз енді осы өлең жетегімен Абайға тың көзбен таңдана қарайсыз.
«Қара өлең» деген тақырыппен жазған осынау жырда өзі жасаған замандағы өлең өнері, оның салмағы, көркемдігі, ойы, мақсат-мұраттары туралы аз сөзбен аса ауқымды ой толғаған. Ол — Абай өлең әлеміне берілген аса биік баға. «Абай ескерткішіне» деген өлеңінде Абайдың болмыс-бітіміне, рухына өз жүрегінен сипат беріп, ескерткішке жан салды десек; ал мына өлеңде оның — абай жырының әлемдік деңгейдегі көркемдік құбылысын айқындап тұр.- дегенін қараңыз. Сөзден қалып, тамсанып отырған.Абай шығармашылығы жайлы жаңаша сипаттау деңіз.Бұл өлең Мұқағалидың «Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын» деген жолдарынан ұшқындап, отқа — осынау отты, ойлы аса көркем жырға айналып Абайға арналғанын білеміз. «Өлеңіме өз басым өкшелі етік кигіздім» дей ме?
Біз екі дарияның құйғанында оның иірімдеріне қарап, тамашалап тұрмыз. Олар бұл жылы 175 жылдығы өтіп жатқан ұлы Абай мен 85 жылдығы тойланып жатқан өз уақытында қазақ жырын жаңаша жаңғыртқан Жұмекен ақын. 
Жұмекен қазақ ақындарына санаулы өлеңдер арнады. Әрине, басын Махамбеттен бастайды, Абайға жалғасып келіп Қасымға құяды. Біз бүгін Абайға арнаған өлеңдерін қарастырып отырмыз. Ал оның Абайға арнаған өлеңдері шын поэзия мен көркемдікке арнаған өлеңдері жаңаша қадамдар болып саналады.
Махамбет жырауға, батырға арнаған өлеңдері заманға, уақытқа, күреске, жыршының биік өр рухына бағышталады. Біз ол туралы «Жаңғырық» поэмасына кейінірек тоқталамыз.
Абайдан соңғы Жұмекеннің жыр арнаған кісісі – Қасым Аманжолов. Біз ақынның оған арнаған өлеңіне бөлек мақала арнамақпыз. Біз осымен «Жұмекеннен жүз өлең» жобасының жартысынан өттік. Алда қырық тоғыз өлеңді сырласа отырып, бірге талдайық...